Önce süt sektöründen bir tespit yapalım.Türkiye’de inek sütlerini, genel olarak aracılar ve/ya da süt tanklarına sahip küçük kooperatifler toplar.Bunlar sütleri sanayicilere pazarlar. Kimi yerlerde süt sanayicileri aynı zamanda süt yemi üreticisidirler, “Yemlerimi kullanın,sütlerinizi alırız.” diye de şart koşarlar. Sanayiciler de sütleri işleyerek giderek tekelleşen gıda sektörü ve organize gıda perakendecilerine satarlar.
Bu durumdan küçük ve orta ölçekli tarım işletmeleri ,bir başka deyişle üreticiler, küçük ve orta ölçekli gıda firmaları ve de tüketiciler zararlı çıkarlar, buna koşut olarak çevre sağlığı, gıda güvenirliliği ile küresel ısınma gibi sorunlar ortaya çıkar ,beslenme açısından da tek tip insan oluşturma ve farklı kültürlerin yok edilmesi de gündeme gelir.
Gıda sektöründe olduğu üzere,dünya çapında gıdada 5-6 büyük mağaza zincirinin piyasalara egemen olduğu görülüyor. Bunlar, ABD’li Walmart ve Kroger, Fransız Carrefour, Hollandalı Ahold, Alman Metro ve Britanyalı Tesco olarak sıralanabilir.
Türkiye’de de gıda perakendeciliği, büyük ölçüde yerli ve yabancı tekellerin denetimine girmiş olduğu gözlemleniyor.
Gıda Perakendeciliğinde Türkiye’de Neler Oluyor?
- • Dünyanın her yerinde olduğu gibi Türkiye’de de küçük ve orta ölçekli gıda perakendecileri yok olma sürecini yaşıyor. Sektörde bakkal sayısı hızla azalıyor, küçük esnaflar siftahsız dükkan kapatıyor.
- • Tekelleşen ve yabancılaşan şirketler karşısında büyük üretici firmalar bile, pazarlık ve yaptırım gücünü giderek yitiriyor. Üretici firmalar, mallarını pazarlamak için birçok bedeli, organize gıda perakendeciliği yapan tekellere ödemek zorunda. Bunlar arasında; raf bedeli, bedava ürün, gondol bedeli, Türkiye’de açılan mağaza bedeli, ürün çeşidinin azaltılması, ürün bedelinin önceden belirlenmemesi, borç faturası, özel markalı ürün bedeli gibi bedeller sayılabilir. Bırakınız küçük üreticileri, büyük üreticiler bile zor durumda.
- • Organize gıda perakendecisi firmalar, gerek üretim yaptırdıkları, gerekse satın almalardaki ticari ilişkilerde ödemeleri geciktiriyorlar. Ödeme süresi 120–150 gün arasında değişiyor. Oysa bu süre, Batı ülkelerinde 30–60 günle sınırlı.
- • Üretici firmalara ya da tedarikçi firmalara ödetilen bedeller ise, son tahlilde tarım üreticilerine, bir başka deyişle çiftçilere yansıtılıyor. Çiftçiler, ürünlerini daha ucuza elden çıkarmak zorunda kalıyorlar.
- • Perakende sektörünün yabancılaşması, giderek Türkiye üretim sektörünü de olumsuz etkilemeye başladı. Bugün neredeyse yabancı tekellerin egemenliğindeki marketlerde pazarlanan ürünlerin yarısı dışarıdan gelmekte. Bu durum, üretimi aşağıya çekiyor ve işsizliği körüklüyor.
- • Yabancılaşan perakende sektöründe, gıdaların güvenirliliği ve yarayışlılığı tartışmaya açık. Gıdalarda raf ömrü uzatılsın ve bozulmasın amacıyla katkı maddeleri kullanılıyor. Bu durum, gıdaların güvenirliğini ve yarayışlığını olumsuz etkiliyor.
- • Perakende sektöründe tüketicileri bilgi edinme hakkı konusunda taleplerde, geri bildirimler de yeterince hızlı değil.
- • Organize gıda perakendeciliği, tüketicileri aşırı ve gereksiz tüketime de yönlendiriyor. Bu amaçla çeşitli düzenlemeler yapılıyor. Raf düzenlemeleri, fiyat indirimleri, taksitle gıda satışları gibi.
Sonuç olarak,gıda piyasasında varolan politikalardan zincirin başında ve sonunda olan üretici ve tüketiciler en zararlı çıkan katmanlar.
Tekelleşmenin ve yabancılaşmanın yarattığı sömürüden kooperatifleşme ile çıkılır.
Nedeni şu:Kooperatif sektöründe elde edilen artı değer üreticide kalır, üstelik kooperatiflerde ortaklık payı ne olursa olsun her kişinin bir oyu vardır,bir başka deyişle demokratiktirler, buna karşılık şirket yönetiminde bireyler ya da gruplar sahip oldukları sermaye payına göre egemenlik kurarlar.
Sütte de, diğer gıdalarda olduğu üzere tüketicinin ödediği paranın çok az bir kısmı üreticiye giderken fiyatlarının belirlenmesi gıda tekellerinin denetimine giriyor.Örneğin üreticiden ortalama 1 liranın biraz üzerinde satın alınan süt, markette pastörize süt olarak fiyatı en az 3.5-4 liradan satılıyor.
Bu bağlamda tarımda üretici ile tüketici çıkarları açısında en doğru bağ kooperatifler ile kurulabilir olduğu söylenebilir. Küçük çiftçiyi olduğu kadar orta ölçekli çiftçiyi mağdur etmeyecek, kendine yeterli, sürdürülebilir bir tarımsal büyümeyi sağlayacak tek yol kooperatifçiliği geliştirmekten geçiyor.
Gıda Üreten Kooperatifler İle Tüketiciler Arasındaki Bağ Nasıl Kurulur?
Kooperatif Birim Satış Yerleri
Gıda Üreten Kooperatifler, kendi birim satış yerlerinde ürünlerini pazarlayabilirler. Bu bağlamda,Türkiye’nin birçok il ve ilçesinde,süt ve ürünleri gibi gıdaların pazarlanmasında da kooperatifler birim satış yerleri kurmuş bulunmakta.Ancak bunlar henüz emekleme aşamasında.
Tüketici bağlantılı Kooperatif üretimi
Kooperatifler doğrudan tüketici gruplarıyla kurmuş oldukları ağlarla, bu bağ internet bağlantılı da olabilir-pazarlayabilirler.Türkiye’de bunun küçük de olsa örnekleri var.
Tüketim Kooperatifleri Bağlantılı Kooperatif Üretimi
Kentlerde örgütlenmiş tüketim kooperatifleri,gıda üreten kooperatiflerle bağlantı kurarak aracısız gıdaları pazarlayabilirler.
Belediye Bağlantılı Kooperatif Üretimi
Belediyeler sosyal amaçlı çalışmaları kapsamında yoksul katmanlara erzak dağıtarak yiyecek desteğinde bulunmak amacıyla kooperatif ürünlerini talep edebilirler.Belediyeler,geçmişte olduğu üzere ,örneğin tanzim satış yerleri gibi,belediyeler doğrudan ağırlıklı olarak gıda ürünlerini pazarlayan satış birimleri kurabilir ve ürünleri gıda üreten kooperatiflerden alabilir.
Örneğin İzmir ilinde,okul sütü ve süt kuzusu projesi gibi bunun güzel örnekleri var.
Devlet Bağlantılı Kooperatif Üretimi
Devlet ve bu bağlamda Milli Eğitim Bakanlığı,okullarda uyguladıkları süt desteğini kooperatiflerden alabilir ve/ ya da kurduğu satış birimlerinde bunları doğrudan tüketicilere ulaştırabilir.Örneğin Et ve Süt Kurumu aracılığıyla bu işlevi yerine getirebilir. Böylelikle aynı zamanda gıda ürünlerinde fiyatları tüketici ve üretici lehine denetlemek olanağı ortaya çıkar.
Öğrenci Bağlantılı Kooperatif Üretimi
Kooperatifler,gıda ürünlerini hızla tüketicilere ulaştırabilmek amacıyla öğrencilerden oluşan bir ağ oluşturabilir.Örneğin pastörize süt dağıtımı bu şekilde gerçekleştirilebilir.Bu ağ,aynı zamanda öğrencilere maddi bir destekte sağlar.
Semt Pazarları Bağlantılı Kooperatif Üretimi
Semt pazarlarında gıda üreten kooperatiflere belediyeler tarafından yer sağlanabilir.Bu şekilde de kooperatifler doğrudan tüketiciler ulaşabilirler.
Yazıyı bitirirken kooperatifleşmenin düzeyi konusunda Avrupa Birliği ve dünya genelinden de bilgi verelim. Avrupa Birliği tarım politika ve stratejilerinde kooperatiflerin başat ağırlığı var. Tarımsal üretimin yaklaşık yüzde 70'ini kooperatifler yönlendiriyor. Dünyanın en büyük 300 kooperatifi 1.6 trilyon dolar gelir sağlıyor. Kooperatifler dünya genelinde 100 milyon kişinin de ekmek kapısı.
Sayfa başına git