İzmir’in eski sokaklarında gezmek

İzmir, 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun en işlek beş limanından biriydi.  1838’de imzalanan Baltalimanı Antlaşması’ndan sonra önemi daha da artmış bir ihracat/ithalat limanı haline gelmişti. Ancak Osmanlı Devleti gerekli sermaye birikimini istediği oranda sağlayamamış teknolojik alanda da ilerleyememişti. Çünkü birçok sebeple Rönesans’ı yakalayamayan Osmanlı, Sanayi Devrimi’ni de es geçmişti. Bunun sonucu olarak da, demiryollarının emperyalist güçler tarafından Osmanlı topraklarına getirilmesi kaçınılmazdı.

Ulaşım sistemlerinde görülen büyük aksaklıklar, kaynaklar yönünden zengin ve jeopolitik açıdan ticarete çok uygun olan bölgede, ticaret ve tarımın gelişmesini engelliyordu.  Bunu gören İzmir’deki yabancı tüccarlar Batı Anadolu’nun demiryolu ile İzmir’e bağlanması için çalışmaya başladılar. Çoğu İngiliz vatandaşı olan bu tüccarlar bölgede ticaretin artması ve bu sayede kendi kârlarının da çoğalacağını biliyorlardı. Ancak pahalı ve büyük bir sermayeyi gerektiren böyle bir girişimin, yani demiryolu inşasının, durumu gittikçe kötüleşen Osmanlı Maliyesi tarafından karşılanması oldukça zor görünüyordu. Kendi güçleri de bu işe yetmeyeceği için, İzmir’deki İngiliz tüccarlar, demiryolu yapımı için İngiliz sermayesine başvurmayı düşündüler.

İngiltere’nin dış ticaretine yaptığı hizmetlerden dolayı Kraliçe tarafından “Sir” unvanı ile ödüllendirilen ve Levant Company’nin dağılmasından sonra Anadolu’da açtığı 48 şube ile adeta bir krallık kuran James Whithall, demiryolu yapımı hakkında, İzmir’e gelen gezgin ve “Journal Kept in Turkey and Greece” adlı kitabın  yazarı N. W. Senior’a şöyle demişti:

“İlk adım demiryollarını yapmak olmalı. Bu demiryolları İngilizler tarafından yapılacak, İngilizler tarafından işletilecek ve İngilizler’in malı olacak. Çok kârlı olacaklar ve şimdiye dek tarıma açılmamış bölgeleri çok verimli yapacaklar. Demiryolu şirketleri küçük bağımsız cumhuriyetler olacaklar”

İzmir-Aydın Temdidi Demiryolu hattı, Anadolu’da ve bugünkü Türkiye Cumhuriyeti topraklarında gerçekleştirilmiş ilk demiryolu hattıdır. Bu hat, o zamana kadar Osmanlı’nın görmediği ölçüde büyük bir yatırımı ve çağının da en modern teknolojisini temsil ediyordu. İzmir’i Batı Anadolu’ya bağlamakla kalmadı, ihraç edilen tarımsal ürünlerin değerini ve üretimini de artırdı. Böylece Osmanlı toprakları içindeki Batı Anadolu’da kapitalizmin yeşermesine de sebep oldu.  Yolun yapımını gerçekleştiren İngilizler bu yol ile çok övündüler.

***

Bu satırları “İzmir Demiryolları” adlı kitabımdan aldım. Bu satırlara dönmemin nedeni ise EBSO’da açılan Gezdim İzmir’in Sokaklarını- 1895-1910 başlıklı sergi. Değerli kardeşim Ercüment Tahtakıran’ın sergisini resmi açılışından bir iki saat önce gezdim ve İzmir’in eski haline sevgiyle baktım.

Demiryollarına dönmem ise sergi kataloğunun kapağındaki İzmir’in İlk Saat Kulesi oldu. Konak Saat Kulesi’nden 30 sene önce inşa edilen bu kule kentimiz için çok önemli bir bellek parçası…

Ercüment Tahtakıran’ın İngiltere 2017 Spring Stampex Milli Pul Sergisi’nde Large Verneil ödülüne layık görülen Gezdim İzmir’in Sokaklarını 1895- 1910 Sergisi Ege Bölgesi Sanayi Odası’nda İzmirlilerle buluşmasına fırsat veren herkese teşekkür borcumuz var. EBSO ile İzmir Kültür ve Tarih Araştırmaları Derneği İşbirliği’nde gerçekleşen ve 200 civarında orijinal eserin yer aldığı Gezdim İzmir’in Sokaklarını 1895-1910 Sergisi, 3 Ocak 2018’e kadar açık kalacak.

Ercüment Tahtakıran’ın bu sergisini gezmenizi ısrarla öneriyorum